خاتم در معرق کاری اصفهان چیست؟

هنر خاتم در معرق کاری که اصطلاحا به معرق خاتم نیز معروف است در واقع ترکیب دو هنر صنایع دستی خاتم کاری و معرق کاری است که با وجود تفاوت های مختلف، از تشابه آنها به نحو هنرمندانه ای استفاده شده و آنها را با همدیگر برای تولید محصولات مختلف به کار برده اند. سابقه این هنر به نزدیک 70 سال می رسد ولی در طی چند سال اخیر مورد توجه اساتید صنایع دستی خاتم کاری و معرق کاری قرار گرفته است.

هنر خاتم در معرق کاری

هنر خاتم در معرق کاری یکی از گرایشات ترکیبی صنایع دستی به شمار می رود که امروزه در بین هنرمندان جایگاه بسیار ارزشمندی پیدا کرده است. برای کسانی که هنوز با این نوع هنر آشنایی ندارند ابتدا باید به تعریف دقیقی از خاتم کاری و معرق بپردازیم.خاتم و معرق هر یک اصول و روش های خاص خود را در ساخت و طراحی دارند که آنها را از یکدیگر متمایز می کند اما با این وجود تشابهاتی دارند که باعث می شود بین این دو هنر صنایع دستی ترکیب هنری ایجاد شود. در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.

محصولاتی که از خاتم کاری تشکیل می شوند معمولا علاوه بر جنبه زیبایی، جنبه کاربردی هم دارند مثل ست رومیزی خاتم کاری، گلدان های مس و خاتم، وسایل فرهنگی، ورزشی، معماری نمای خارجی و غیره. اما محصولاتی که از معرق کاری تشکیل می شوند محدودیت کاربرد دارند و اکثر مواقع نقش آنها تزئیناتی و کاربردی است مثل میز، کنسول و ویترین معرق کاری شده که جنبه دکوراتیو دارند.اساتید معرق کاری در زمینه پیاده سازی انواع طرح و نقوش مثل منظره های طبیعی و غیره هیچ محدودیتی ندارند و تنها محدودیت موجود، قوه تخیل آنهاست.اما در خاتم کاری اساتید با برخی محدودیت ها مواجه هستند و چنین امری صادق نیست.با توجه به مواردی که در مورد فرق معرق با خاتم گفته شد بیشتر به ارزش هنری خاتم در معرق کاری پی می برید که چطور با وجود این تفاوت ها توانسته اند به شیوه ای هنرمندانه و استادانه این دو هنر صنایع دستی را با یکدیگر ترکیب کنند و محصولات بسیار زیبا بسازند.

معرق کاری خاتم

همانطور که با دو هنر اصیل ایرانی از صنایع دستی یعنی خاتم کاری و معرق کاری آشنا شدید اکنون به بررسی نحوه اجرای هنر خاتم در معرق کاری می پردازیم تا ببینیم چطور هنرمندان توانسته این دو را با یکدیگر ترکیب کند.طرح معرق خاتم در واقع به استفاده از خاتم در حاشیه معرق و یا برخی از تصاویر گفته می شود که می توان به جای معرق کاری از خاتم استفاده نمود. اما روند کار به چه صورت است؟ابتدای کار باید بر روی خاتم، چسب کاغذی کشیده شود و زیر آن یک قطعه سه لایی قرار گیرد. سپس دو طرف خاتم را به کمک میخ سایه (میخ معرق) به سه لایه متصل می کنند. بعد از آن باید قالب را روی چوب قرار دهند و برش بدهند ولی کناره چوب را به عنوان زه باقی می گذارند.

مرحله بعدی قرار دادن چوب روی چسب کاغذی و محکم کردن آن با چسب چوب است تا به این شکل به خاتم متصل شود. سپس با اره فلز، چوب را برش می دهند. زه برای محافظت از خاتم نگه داشته می شود تا موقع ریخته شدن مواد مشکی، خراب نگردد یا موقعی که استادکار بروی آن پوست می زند دچار پرش یا خش افتادگی نشود.منظور ما از زه در طرح معرق خاتم، همان حاشیه و نوار بسیار باریک و نازکی است که دورتادور خاتم می گذارند تا چوب و زمینه آن از هم جدا شوند و جلوه بسیار زیبایی پیدا کند. اگر استاد کار مایل باشد یا مشتری سفارش محصول بسیار مرغوب را بدهد، برای زه خاتم از چوب شمشاد استفاده می کنند. چوب شمشاد بسیار محکم و با دوام است و مرغوبیت محصول را بسیار بالا می برد اما چون برش آن بسیار سخت است و تکه های برش کم عرض هستند معمولا به شکل سفارشی استفاده می گردد.

زه خاتم معرق که در خاتم کاری هم استفاده می گردد در اکثر مواقع از مواد پلی استری است تا برش خیلی راحتی داشته باشد ولی طبیعتا ماندگاری و دوام چوب شمشاد را ندارد.در ادامه روند کار اگر تکه های خاتم باریک باشند آنها را کنار هم می گذارند و چسب کاری می کنند. سپس تکه های چسب زده شده را روی تخته می گذارند و با میخ زدن به آنها فشار بین قطعات را بیشتر می کنند تا خیلی محکم به یکدیگر بچسبند.توجه داشته باشید که هنر خاتم در معرق کاری بدون زه هیچ معنایی ندارد و اساسا قابل انجام نیست. بریدن زه نیز روش خاص خود را دارد. ابتدا استادکار طرح را روی چوب یا ماده دیگری می چسباند تا بعد از برش زدن زه، قطعات آن را داخل قالب گذاشته و خاتم را از روی آن دوربری کنند.

بعد از اینکه خاتم ها برش خوردند آنها را از قالب جدا می کنند و روی زیر کار در محل مناسب خود قرار می دهند. سپس کمی چسب به آنها می زنند تا قطعات جدا نشوند. اساتید هنر خاتم در معرق کاری چنانچه ببینند تعداد قطعات زیاد است، قطعات مختلف را به شکل چند مجموعه آماده می کنند و سپس مجموعه های مختلف را به هم می چسبانند. مرحله بعدی ساب زدن است با این تفاوت که برخلاف معرق کاری باید خیلی آرام و معمولی انجام شود در غیر این صورت دانه های خاتم خیلی راحت کنده می شوند.

درز کردن لایه ها در معرق خاتم

یکی از مراحل هنر خاتم در معرق کاری مربوط به درز کردن لایه ها می باشد. این مرحله شامل چندین کار است که باید به دقت انجام شود:

• بریدن حاشیه های چوبی که در دو طرف خاتم هستند اولین مرحله درز کردن لایه ها محسوب می شود.
• با سوهان نرم، خیلی آرام و با دقت لبه ها را صاف می کنند به نحوی که دانه های آن کنده نشوند.
• سطح صاف چوبی از جنس نئوپان یا تخته ساده را برداشته و روی آن نایلون می کشند.
• یکی از لایه هایی که یک طرف ساب خورده را مهار می کنند و لایه دو طرف ساب خورده را انتخاب می کنند و لبه های ساب خورده را طوری روی یکدیگر تنظیم می کنند تا محل درز مخفی شود و خاتم کاملا یکدست باشد.
• لایه بعدی که یک طرف آن ساب خورده را برمی دارند و به لبه آن چسب می زنند و کنار لایه دوم می گذارند. برای محکم شدن لایه ها و فشرده شدن آنها با میخ به هم متصل می کنند تا چسب خشک شود.
• سپس ورقه های خاتم را از روی نایلون برمی دارند و دو طرف آن را سنباده نرم می زنند.
• سپس دو طرف خاتم را با نوار چسب کاغذی می پوشانند و آن را برای پیاده سازی کار آماده می کنند.

معرق خاتم

شاهکارهایی از هنر خاتم در معرق کاری از قدیم هنوز نیز به چشم می خورند که نشان از قدمت این هنر بزرگ در ایران دارد و امروزه هنرمندان و اساتید خاتم و معرق کاری به طور حرفه ای و گسترده به آن مشغول هستند.یکی از این آثار ارزشمند مربوط به مبلمان تالار آئینه در مجلس شورای اسلامی می باشد که در سال 1334 ساخته شد و سازنده آن استاد امامی بود. در ساخت این اثر ارزشمند استاد امامی خاتم کاری مبلمان را با چوب گردو و رویه مبل از جنس ابریشم و گلابتون انجام داده است و استاد وفا معرق کاری پشتی مبلمان را با چوب فوفل و طرح گلدان گل زنبق از عاج، صدف و چوب شمشاد طراحی کرده است.تابلو سیمرغ و آشیانه نیز اثر هنری دیگری از خاتم در معرق کاری است که طرح آن از استاد محمود فرشچیان بوده و استاد امامی آن را به شکل معرق خاتم در آورده است. نمونه شاهکار این تابلو برجستگی 30 سانتیمتری آن است. محل نگهداری در موزه هنرهای ملی ایران می باشد. تولید محصولات هنر خاتم در معرق کاری، با سابقه نه چندان زیاد ولی بسیار محبوب و پرفروش به علاقه مندان صنایع دستی عرضه می گردد